زایمان به سه مرحله کلی تقسیم می شود :
در این مرحله با شروع انقباضات رحمی، گردن رحم تدریجا نرم و منبسط می شود تا به10 cm برسد. این مرحله خود به مراحل سه گانه فاز ابتدایی، فاز اکتیو و فاز انتقالی تقسیم می شود.
فاز ابتدایی
فاز ابتدایی فازی است که در آن رحم به صورت منظم منقبض می شود. این انقباضات بر خلاف انقباضات براکستون هیکز که نا منظم و بی درد هستند، به تدریج دردناک می شوند.
ریتم و سرعت زایمان در هر خانم باردار ممکن است خصوصیات مخصوص به خود را داشته باشد. بعضی ها حتی متوجه انقباضات اولیه نیز نمی شوند در حالیکه دهانه رحم چندین سانتیمتر باز شده است. وقتی که گردن رحم شروع به باز شدن می کند، وضعیت آن در لگن تغییر می کند و به سمت جلو آمده و نرم می شود. برای اینکه بتوانید تفاوت این دو را بهتر درک کنید نوک بینی خود را لمس کنید، سفت و عضلانی است؛ حالا لبهای خود را لمس کنید، نرم و شل است. سرویکس یا گردن رحم از حالت سفت به حالت شل در می آید.
چه می توان کرد؟
شما می توانید در خانه چرخی بزنید، برای قدم زدن بیرون روید، یک فیلم تماشا کنید، یک حمام گرم بگیرید. چرت بزنید یا استراحت کنید.. تنقلات میل کنید؛ خوراکی های غنی از کربوهیدرات بهترین انتخاب هستند. اگر انقباضات دردناک است، ماساژ و تکنیک های آرامش بخشی و دوش آب گرم مفید واقع می شوند.
فاز فعال
ماما ها و پزشکان فاز فعال را مرحله ای می دانند که در آن سرویکس باز شده و انقباضات شما نزدیک به هم و قوی تر شده اند. سرانجام فواصل سه یا چهار دقیقه ای به فواصل 60 تا 90 ثانیه می رسند و انقباضات شدید می شوند.
چه می توان کرد؟
زمانی که رفتن به بیمارستان یا زایشگاه از ماندن در خانه بهتر به نظر می رسد، موقع عزیمت است. اگر در خانه زایمان می کنید به مامای خود اطلاع دهید. انقباضات پشت سر هم می آیند، وضعیت های مختلف را امتحان کنید تا ببینید در چه وضعیتی احساس راحتی بیشتری می کنید. تمرین تنفس و تکنیکهای آرامش بخشی در این مواقع مفیدند.
توجه کنید که می توانید یک دوش آب گرم بگیرید که برای کاهش درد بسیار مفید است و همچنین زایمان را سرعت می بخشد. حتی می توانید زایمان در وان آب را انتخاب کنید.
گاهی اتفاق می افتد که در طی زایمان باز شدن سرویکس کند شده یا متوقف می شود. در این هنگام قدم زدن، ماساژ و حتی گریه کردن کمک می کند که اضطراب عاطفی از بین رفته و جریان زایمان سریع تر شود. اگر کیسه اب پاره نشده باشد، ماما با پاره کردن کیسه آب، پروسه زایمان را سرعت می بخشد. می توان از مسکن ها و بی حسی های نخاعی هم استفاده کرد.
فاز انتقالی یا مرحله گذر
طی این فاز سرویکس از 8 تا 10 سانتیمتر باز می شود. هر بار که انقباض زایمانی شروع می شود 1 تا یک و نیم دقیقه به طول می انجامد و تقریبا هر 3 دقیقه تکرار می شوند. این مرحله معمولا دوره سختی از مراحل زایمانی است.
چه می توان کرد؟
زایمان بسیار نزدیک است. وضعیت راحتی را برای خود انتخاب کنید. در فواصل انقباضات آرام باشید. تنفس خود را منظم کنید، از بینی نفس بکشید و از دهان بیرون دهید. اشکالی ندارد اگر بخواهید برای تحمل بهتر درد فریاد بزنید.
در این فاز رحم نوزاد را به بیرون می راند تا از کانال زایمانی یا همان واژن به دنیای بیرون بیاید. در این هنگام همراه انقباضات، شما سر نوزاد را بین پاهای خود حس می کنید. در ابتدای انقباض، نوزاد به بیرون رانده شده و انتهای انقباض کمی به داخل کشیده می شود. وقتی سر نوزاد در واژن قرار می گیرد، ماما از شما می خواهد که کمتر فشار بیاورید تا نوزاد به آرامی بیرون آید و ریسک پارگی در شما کمتر شود. اگر شما قبلا زایمان کرده باشید این فاز برای شما 5 تا 10 دقیقه طول می کشد. اگر زایمان اول شما باشد این فاز ممکن است ساعتها طول بکشد.
چه می توان کرد؟
به بدن خود توجه کنید. وقتی قدرت دارید زور بزنید. سعی کنید هنگام فشار آوردن نفس خود را حبس نکنید. در هر انقباض چندین بار زور بزنید. از کشش زمین استفاده کنید، ایستاده یا در حالت چمباتمه قرار بگیرید. اگر خیلی خسته شده اید، به پهلوی چپ بخوابید. اگر بی حسی نخاعی دارید، ماما به شما می گوید که چه زمانی زور بزنید. احتمالا وی توصیه خواهد کرد تا زمان دیده شدن سر نوزاد زور نزنید.
شروع این فاز از زمانی است که نوزاد بطور کامل بیرون آمده و در این فاز جفت بیرون می آید. جفت سیستم حمایتی جنین است که مسئول رساندن مواد مغذی به جنین و دفع مواد زائد از آن می باشد. پس از اتمام مرحله تولد نوزاد، انقباضات تا مدت کمی ادامه می یابد . خروج کامل جفت و ضمائم بیش از 5 تا 10 دقیقه طول می کشد.
چه می توان کرد؟
شما احتمالا این فاز را حس نمی کنید چون تمام توجه شما به نوزاد معطوف است. گذاشتن نوزاد روی قفسه سینه سبب ترشح هورمونهایی می شود که به جدا شدن جفت از رحم کمک می کنند. در این هنگام شما یا بسیار ضعف داشته و یا بسیار هیجان زده هستید. بعضی از مادران به علت زایمان طولانی و دردناک قادر به توجه کافی به نوزاد نیستند. بیشتر خانمها در این مرحله نیاز به استراحت و تغذیه مناسب دارند.
حال نوزاد خود را تحسین می کنید. دستها و پاهای او را بررسی می کنید. او را در بغل می گیرید. اگر می خواهید نوزاد را با شیر خود تغذیه کنید از همین الان شروع کنید. تعجب نکنید اگر نوزاد تمایلی نشان نمی دهد. اگر حتی او را به سینه تان بفشارید کافیست و او خیلی زود به خوردن شیر تمایل پیدا می کند.
کاهش وزن بدن پس از زایمان فشار زیادی به بدن وارد می کند. کم شدن 3 تا 4 کیلوگرم وزن جنین، 450 تا 900 گرم وزن جفت و حداقل 450 گرم وزن آب و مایع آمنیوتیک باعث کاهش حدود 5/5 کیلوگرم از وزن بدن دراکثر خانم ها می شود که خود تعادل فیزیکی بدن را بهم می زند.
درطول دوران بارداری سلول های بدن مقدار زیادی آب در خود نگه می دارند که پس از زایمان این میزان آب اضافی به شکل عرق و ادرار از بدن دفع می گردد. پس از زایمان تعریق شدت می یابد. حجم ادرار نیز به نحو شگرفی افزایش می یابد و به دو برابر میزان عادی می رسد. دراین زمان بعلت آنکه جدار مثانه کش آمده است قادر نیست بخوبی ادرار را تخلیه کند و بنابراین همواره احساس پری مثانه به مادر دست می دهد.
انقباضات رحم بعد از تولد نوزاد تمام نمی شود و علت آن واضح است. درهنگام زایمان رحم به اندازه یک هندوانه 2/1 کیلوگرمی است که تقریبا 25 برابر اندازه رحم غیر باردار است. درعرض چند دقیقه پس از زایمان رحم شروع به جمع شدن و کوچک شدن می کند و الیاف متقاطع آن به همان صورتی که برای خارج کردن جنین منقبض میشوند، سفت می شوند. این انقباضات کرامپ هایی ایجاد می کند که پس درد نامیده می شوند. (معمولا پس درد در زایمان های بعدی شدید تر است و ممکن است نیاز به مسکن داشته باشد.)
رحم بسرعت جمع می شود درعرض یک هفته به نصف اندازه هنگام زایمان می رسد و در پایان هفته دوم حجم آن تقریبا 330 سی سی شده و در هفته چهارم کاملا به اندازه قبل از بارداری یعنی 60 سی سی می رسد. با اینحال تعداد سلول های داخل رحم کاهش نمی یابند، نوعی تجزیه شیمیایی پروتئینی در داخل سلول ها موجب روی هم خوابیدن و کوچک شدن آنها به 10/1 اندازه قبل از بارداری می شود.
داخلی ترین لایه سلول های رحمی (به نام دسی دوای اندومتر) که در دوران بارداری کشیده شده بودند رفته رفته جدا شده و از بدن خارج می شوند. نتیجه اینکه ترشحات شبیه قاعدگی تا چند هفته ادامه می یابد. این ترشحات در ابتدا قرمز روشن است و کم کم روشن تر می شود و تا قبل از آنکه قطع شود به سفید یا زرد تبدیل متمایل می شود.
رحم در حال رشد در دوران بارداری بسیاری از اعضای داخلی نظیر معده، روده کوچک، روده بزرگ، مثانه و قلب را به بالا و به طرفین می راند. پس از تولد نوزاد طولی نمی کشد که اعضای داخلی بدن شما به محل قبل خود باز می گردند. این حرکت اعضای داخلی ممکن است یکی از دلایل بی اختیاری دفع ادرار یا مدفوع پس از زایمان باشد. معمولا این بی اختیاری موقتی و کوتاه است و درعرض چند هفته همه چیز به حالت عادی باز خواهد گشت.
تنظیم کننده تغییرات بدن در دوران بارداری و پس از آن نوعی ماده فعال بیو شیمیایی است که هورمون جنسی نام دارد. در دوران بارداری، استروژن باعث شل شدن و کش آمدن سلول ها و احتباس آب در آنها می شود و کاهش ناگهانی آن پس از زایمان (در عرض سه ساعت اول پس از زایمان میزان استروژن تا 90% کاهش می یابد) باعث نرم و مرطوب شدن بافت ها می گردد. هورمون پروژسترون سلول های عضلات رحم را تا موقع زایمان در حال آمادگی کامل نگه می دارند. وقتی پس از زایمان سطح پروژسترون در خون بطور ناگهانی کاهش یابد، بسیاری از فرآیند های بدن که در دوران بارداری کند و یا متوقف شده بودند، به کار می افتند. مثلا ریزش طبیعی موی سر؛ بسیاری از خانم ها سه ماه پس از زایمان دچار ریزش شدید می شوند. هورمون های بارداری تغییراتی نیز در پستانها بوجود می آوردند و باعث می شوند که شبکه ای از مجاری درونی، پمپ سلولی و حباب های مولد شیر بوجود آیند. به محض آنکه پس از تولد سطح استروژن و پروژسترون در خون کاهش می یابد، هورمونهایی که پرولاکتین و اکسی توسین نامیده می شوند همراه با عمل مکیدن نوزاد، تولید شیر را تحریک می کنند. اگر در اولین دفعات شیر دهی دچار کرامپ های شکمی شوید به این دلیل است که اکسی توسین باعث انقباضات رحم نیز می شود.
تغییرات هورمونی بعد از زایمان بر دستگاه عصبی مرکزی نیز تاثیر می گذارد و باعث تحریک احساسات مادر در ماه های اول پس از زایمان می شود. احساس فشار روحی و اندوه در هفته های اول پس از زایمان طبیعی است و اندوه پس از زایمان نامیده می شود ولی اگر احساس شک، ناامیدی و خستگی پس از دو هفته از بین نرود باید موضوع را با پزشک خود درمیان بگذارید. ممکن است به بیماری جدی تری به نام افسردگی پس از زایمان دچار شده باشید.
اگر خواندن این مقاله و اطلاع از این تغییرات شما را خسته و خواب آلوده می سازد تعجبی ندارد. تبدیل شگرف یک خانم باردار به یک مادر واقعا گیج کننده است! ولی در عین حال یک معجزه به حساب می آید. بدن شما که انعطاف پذیری چشمگیری دارد می تواند در عرض چند هفته از سیر تغییراتی که در عرض 9 ماه طی کرده است به جای اول باز گردد. نگران نباشید. همه چیز بخوبی پیش خواهد رفت بخصوص با کمک موجودی با شکوه و تازه وارد: نوزادی زنده که نفس می کشد!